Euskaldunen hizkeran eta iruditerian txoriek betidanik izan dute lekua. Baserritarren artean ohikoa zen hegaztien izenak erabiltzea pertsonen izaerak edo jarrerak deskribatzeko: ipurdikara, geldirik egoterik ez zuenarentzat; pitxartxa, aho biziari; edo txirta, ezerezari. Halako izendapenek irudimena eta ingurunearekiko lotura estua erakusten dute.
Txoriek, gainera, esaera zaharretan hegoak hartu dituzte: «Txori bat eskuan hobe, ehun hegaz baino», «Txoriak ere duen hainbat odol ematen du» edo «Okila kantetan, euria ateetan» bezalako esapideek gizartearen jakinduria kolektiboa jasotzen dute. Euskal Herriko begirale lekuak, naturako ikusle pribilegiatu dira.
Urdaibai, atsedenaren eta migrazioaren gunea
Bizkaiko Urdaibai itsasadarra Europa eta Afrikaren arteko hegaldietan funtsezko geldialdia da. Udazkenetik negura, iparraldeko txoriak bertan biltzen dira janari eta klima epelagoaren bila. Mokozabalak, koartzatxo txikiak eta basateak ohiko bisitari bihurtzen dira. Udan eta udaberrian, aldiz, hegoaldera joandakoak itzultzen dira, atseden hartuta, bidaia luzeari berriro ekiteko.
Txingudi: Plaiaundiko padura eta gizakiaren eragina
Plaiaundi, Irungo Txingudi inguruan, hegaztientzako paradisua da, nahiz eta gizakiaren jardunek gero eta presio handiagoa eragiten duten. Zati txiki bat baino ez da jatorrizko paduratik geratzen, baina oraindik ere ikus daitezke arrano arrantzaleak, limikolak, kaio hankahoriak eta martin arrantzaleak, besteak beste.
Bardeak: isiltasuna eskatzen duten txoriak
Nafarroako Bardeetan, estepako txori espezie bereziak bizi dira: bangoak, basoilo txikiak, Dupont hegatxabalak edo ganga azpibeltzak. Hala ere, tiro eremuak haien biziraupena mehatxatzen du. Ekologistek behin eta berriz eskatu dute babesa handitzea: «Erreserba integrala bihurtzea eta bonben zaratak isiltzea premiazkoa da espezieak babesteko».
Organbidexka eta Izki: udazkeneko hegaldien ikusleihoa
Iratiko oihaneko Organbidexka lepoan, 1.200 metrotik gora, udazkenaren amaieran ikus daitezke sai arreak, zikoina beltzak, miru beltzak edo pagausoak. Zortea lagun izanez gero, belatzak edo zingira-hontzak ere ager daitezke zeruan hegaka.
Arabako Izkin, berriz, Euskal Herriko ameztirik ederrenak biltzen dira, eta horiek txorien gordeleku bihurtzen dira. Okil ertaina, garrapoak, txontak eta zapelatzak dira bisitari ohikoenak. Ugaltze garaian, gainera, okilen egur-jotzeak entzun daitezke basoan zehar.
Salburua: uraren eta bizitzaren arteko oasia
Gasteizko Salburua parkean lau urmael daude: Betoñukoa, Arkautikoa, Larregana eta Durantzarra. Bertan 200 animalia espezie baino gehiago bizi dira, horien artean hegazti migratzaile ugari: buztanluzeak, okil handiak, mokolodiak edo txori txikiak. Zuhaitzez eta belardiz inguratua dagoen hezegunea da, eta biodibertsitate handia gordetzen du.
Munduko hegaztiak: bitxikeriak eta markak
- Munduko txoririk azkarrenak: malkar-sorbeltzak (200 km/h) eta belatzak (300 km/h-raino).
- Ipar-txenada da hegaldirik luzeena egiten duena: Artikotik Antartikara, 19.000 km arteko migrazioa.
- Txikiena: sunsun, 2 gramoko kolibria, Kubakoa.
- Handiena: ostruka, 2,5 metroko eta 110 kiloko hegaztia, Afrikakoa.
- Abeslariak: gehienetan, arrek kantatzen dute, beste txoriak erakartzeko eta arriskua jakinarazteko.
Gertuko beste behaketa-leku batzuk
Ezagunak ez diren arren, honako toki hauek ere txoriak behatzeko leku egokiak dira:
- Lindus-Ibañeta lepoak
- Pitillas lakua
- Bertizeko basoak
- Irunberri-Arbaiungo arroilak
- Geure kostaldeko puntak (Abra, Getaria, Matxitxako, Higer…)
Negu gorrian, artikotik ihesi datozen espezie ugariren helmuga bihurtzen dira.
Hegaztiak gure artean: ikasi, begiratu eta babestu
Txoriak ez dira soilik paisaia edertzen duten izaki hegalariak. Ekosistemen oreka mantentzen dute, eta gure hizkeran, irudimenean eta kulturan arrasto sakona utzi dute. Begiratu zerura, entzun zuhaitzen artean… eta utzi haien hegaldiek liluratzen.
