Ez da ohikoa herri batek kaleak eszenatoki bilakatzea, eta are gutxiago memoria historikoaren transmisio bihurtzea. Baina Zarautzen hala izan da igande honetan: ehunka lagunek parte hartu dute Juan Paredes Manot «Txiki»ren omenez antolatutako ibilaldi dramatizatuan. 1975 Herri Ekimenak deituta, sei geldialditan banatutako kale ikuskizun ibiltariak Paredesen bizitza, borroka eta garaia ekarri ditu gogora, testigantzak, bertsoak eta antzezpenak uztartuz.
Ekitaldi osoan zehar, publikoak ez du soilik ikusi, baizik eta parte hartu du: Txikiren ibilbide pertsonala eta politikoa ezagutzeko aukera izan du, eta bide batez, frankismoaren amaierako urteetan Euskal Herrian gertatu zenaren irudi zabalagoa jasotzeko parada.
Haurtzaroa eta etorrera: Extremaduratik Zarautzera
Ibilbidea Egaña kalean hasi zen, Paredesen haurtzaroa eta bere familiarekin Zarautzera egindako etorrera irudikatuz. Auto batean heldu ziren Extremaduratik, maletak eskuan, eta bertan hartu zuten aterpe Azken Portu auzoan. Txikiren irudia —Che Guevararen kamiseta, bakeroak eta mendiko botak jantzita— eszena honetan gorpuztu zen, eta Jon Benito poetaren hitzek giroa bildu zuten: «Zure izenik ez duten zure kaleetan (…) Ez al zenekien Paredes hormak zirela?».
Andoni Egañak, auzo hartako bilakaera sozialaz hausnartu zuen bertso batean: «Eta kanpotik heldutakoak, herrian ez zuten ezer… komunitate bat egin dugu zuen ereduei esker». Emozioz eta gogoetaz betetako hasiera izan zen, familia xume batean hazi zen gazte baten lehen urratsak azaltzeko.
Lanaren bidez kontzientziara
Txikik lanerako gogoa agertzen dio amari, eta bizikletan abiatu da anaiaren ondoan. Zarauzko hainbat langilek osatutako ibilbidean, garai hartako giroa islatu da: frankismoaren euskal nortasunaren ukazioa, langileen borroka eta gazteen arteko elkartasuna. Audio bidezko testigantzek giro hori erakutsi dute: «Txiki oso aktiboa zen, beti batera eta bestera…». Beste batek gogoratu zuen: «Ez zekien euskaraz eta indar handia egin zuen ikasteko».
Plaza Gorrira iritsita, langileen asanblada irudikatu zen. Grebaren aldeko apustua egin zuten, eta horren harira, bertsolariek borroka sozialen inguruko hausnarketak eskaini zituzten. «Garaipenaren sinonimo da intsumisioa hitza», bota zuen Egañak. Eta Alkortak gaineratu zuen: «Justizia sozialaren alorrean lehen bezain justu gabiltza». Bi garai desberdin alderatu ziren, baina borroken muinak lotura argia erakutsi zuen.
Mendia eta askatasuna, eskutik
Hirugarren geltokia Astazubi plazan izan zen. Mendiarekiko zaletasunari erreparatu zioten han: ikurrina eskuan eta motxila bizkarrean, mendirako prest agertu zen Txiki, lagunen artean. Trenbide zaharra zeharkatu zuten ikusleek, «Ikusi mendizaleak» kantatuz, eta kiosko batean ikurrina bat jartzeak askatasunaren sinboloa hartu zuen.
Offeko ahotsek lagundu zuten Txikiren profil pertsonala osatzen: baikorra, umoretsua, eta, aldi berean, kontzientzia politiko sendoa garatzen ari zena. «Santa Barbarako paretan makina bat ikurrina jarritakoa da», adierazi zuen batak.
Epaiketaren itzal luzea eta justizia gabezia
Frontoi Txikira helduta, Burgosko prozesua antzeztu zen. Epailea mahaian, bost gazte aurrean eta tartean Arantza Arruti herrikidea eta hil berria. Bertsolariek frankismoaren epaiketa politikoen aurkako salaketak ozen jaurti zituzten. Alkortaren bertso batek hunkitu zuen ikuslegoa: «Baina hona begiratu, ez joan urruti, bertan izan baigenun Arantza Arruti». Une horrek jasotako txalo zaparradak islatzen zuen herritarren sentiberatasuna eta memoriarekiko konpromisoa.
Atxiloketa, tortura eta heriotzaren ordua
Kale Nagusian jarraitu zuen ikuskizunak, eta bertan Txikiren atxiloketaren testuingurua eta ihesaldi saiakera kontatu ziren audio bidez. Bartzelonan gertatu zen: tiroketa, jendetza, eta, azkenean, atxiloketa. «Ni ere txiki xamar izaki, begiratzen zuen esanez bezala: zer egingo duzue? Ez zen beldurra. Eta nik garaipenaren keinua egin nion», kontatu zuen anaiak.
Torturaren eszena antzeztu ondoren, fusilamenduaren unea heldu zen: «Gora Euskadi askatuta» esan eta kantuan hasi zen Txiki. Lehen estrofan tiroa jo zioten.
Plaka bat jarri zuten Guardia Zibilaren kuartel zaharraren parean: «Hemen torturatu zituzten Itziarren semea eta beste hamaika herritar». Momentu gogor horiek ikusleen bihotzak ukitu zituzten.
Etorkizunari begira: amets bat belaunaldien artean
Musika Plazan, amaierako geltokian, Zarautz desiragarri baten kontakizuna irakurri zuten: 2075eko irailaren 27a, etxe komunitarioetan oinarritutako gizartea, zaintza partekatua, kartzelarik eta poliziarik gabeko sistema, eta euskararen egoera erabat normalizatua. «Gudari Eguna ospatzen jarraitzen den» gizarte bat irudikatu zuten.
Ane Arrutik Kelly Familyren ‘Txikia’ abestiaren bertsio eguneratua eskaini zuen, eta bertsolariek azken hausnarketa poetikoak bota zituzten. Egañak argi utzi zuen: «Oroitzen ez dun herria ez da sekula herri izango». Eta Alkortak gazteei begira zioen: «Herri berriak jaso dezala haize berrien indarra».
Txikiren senideak kioskora igo ziren amaieran, herritarren txalo zaparradaz lagunduta. «Harrotasuna eta maitasuna sentitzen dugu, herriarengatik familiak jasotako maitasuna», esan zuten, eskerrak ematearekin batera.
Memoriaz egindako ekinaldia
Zarautzeko omenaldiaren osagarri, beste hainbat ekitaldi izan dira egunotan: Bartzelona, Iruñea eta Cerdanyolan, lau egunetan zehar. Collserolako hilerrian ere omenaldia egin zen, Txiki bertan fusilatu baitzuten. Cerdanyolako Udal plazatik martxa egin eta herri bazkari batean parte hartu zuten lagunek.
Diego Paredesek, Txikiren anaiak, TV3ri adierazi zion: «Bere atxiloketatik hasita, halako zerbait espero zuen, independentista euskaldun baten antolakundean egoteagatik». Eta Magda Oranich abokatuak azpimarratu zuen: «Exekuzio guztiak leku desberdinetan, egun eta ordu berean egitea nahi zuen Francok eta bere ingurukoek».
Comuns talde parlamentarioak Collserolako hilerrian azken fusilatuentzako memoria gune bat sortzea proposatu du. Bitartean, Zarautzen, Txikiren oinatzak ez dira lur azpian geratu: kaleetan, bertsoetan eta herriaren bihotzean dirau oroimenak, belaunaldiz belaunaldi bizirik.
