Ataunen, belar sortak malkarretik ganbarara igotzen zituzten kableak ez dira iraganeko postal bat besterik. Gutxi batzuk oraindik zutik dirauten arren, herriak ez du ahaztu duela mende erdi baino gehiago haien atzean zegoen izena: Bixente Eskisabel Urbiztondo, kable sistemak Euskal Herrian erreferente bihurtu zituen ataundar aitzindaria.
Hari buruz zer dakigun, ordea, duela urte batzuk hasi zen argitzen. Xabier Eskisabel, haren biloba, eta Inazio Munduate ataundarra kable lanetan bizitakoak sakontzen hasi zen 2011n. Haien lanari esker, aspaldiko instalazioen aztarnak eta lekukotzak berriz ere mahai gainean jarri dira.
San Gregoriotik mundura: baserriko semea, baina kable-zaintzan maisu
Eskisabel 1899ko abuztuaren 21ean jaio zen, Ataungo San Gregorioko Artaditxulo baserrian. Formazio teknikorik gabe hazi zen, baina mendiari eta geografiari zegokionez antzemateko gaitasun berezi bat zuela diote ezagutu zutenek. «Sena zuen; begirada batekin asmatzen zuen kablea nondik joan zitekeen», azaldu zuen Xabier Eskisabelek.
Eta sena nahikoa zela frogatu zuen. 1930eko hamarkadatik aurrera, XX. mendeko abenturazale tekniko baten moduan, kable sistemak muntatzen aritu zen leku askotan:
- Iratiko oihanetan, Oroz-Betelu zuen oinarritzat.
- Pirinioetan eta harago.
- Cazorlako mendizerra (Jaen).
- Marokon ere, Espainiaren menpeko garaian.
Sistema horiek ez ziren Ataungo kable txikien parekoak. 14 eta 15 kilometro arteko garraio linea erraldoiak eraiki zituen, garai hartan ia imajinaezinak zirenak.
Nondik etorri zitzaion ideia? Europa mendebaldeko hizketa-lekuak
Kable lana ez zen Ataunen jaio, eta ez ordea Euskal Herrian ere. Kontinenteko mendialdeetan, batez ere Alpeetan, garraio sistema hedatua zen. Horregatik uste dute ikertzaileek Eskisabelek Mendibeko (Nafarroa Beherea) kable ezagunaren eragin zuzena izan zuela. Hura 1927an jarri zuten martxan, Moretti anaiek muntatuta, 18 kilometroko instalazio erraldoiarekin.
«Ez dakigu han egon ote zen, baina pistak hor daude», aipatu zuen Munduatek. Froga zuzenik ez, baina arrastoak aski dira: teknika eta inspirazioa hortik etor liteke.
Gerraosteko gosea: egurra bihurtu zen Espainiako altxorra
Bigarren Mundu Gerraren ondoren, Espainia autarkia ekonomikoan murgildua zegoen. Gasolinarik ez, porlanik ez, industria geldirik. Egoera horretan, egurra bihurtu zen baliabide estrategikoa, eta orduantxe izan zuen Eskisabelek aukera historikoa: 20-30 urteko boom bat, 1930etik 50era, non kable sistemek garraiatu ezin zuten guztia garraiatzen hasi ziren.
Pirinio aldeko herri askotan oraindik ere gogoratzen dute Eskisabelen lana. Ansoko haranean, adinekoek ziurtatzen dute «herria berak atera zuela atzealdetik, mendietan zuten aberastasuna (egurra) garraiatzeko bide bakarra Eskisabelen kableak izan baitziren».
Enpresa handia, dokumentu gutxi: isildu den arrasto bat
Haren enpresa indartsua izan zen —200 langile inguru—, baina zur eta lur utzi ditu ikertzaileak. Ez da ia ezer geratu: izenak, kontuak, egitura… dena desagertu da. Orain arte, aurkitu den agiri bakarra ibiltzeko baimen bat izan da, Iratiko oihanean lan egiteko.
Eta, hala ere, paisaian zehar geratutako marka fisikoek —kable zutabeak, harriak, ibilbide zaharrak— hitz egiten dute Eskisabelen jardunaren dimentsioaz.
Ataunen, 197 kable: ondare isila, baina bizirik
Lourdes Altunak argitaratutako Kablea Ataunen liburuan 197 kable katalogatu dira. Egitura horietatik asko desagertuta badaude ere, beste zenbait oraindik ikusgai daude, paisaiaren parte natural bihurtuta.
Gaur egungo begietara bitxiak direla iruditu arren, kable horiek izan ziren mendialdeko ekonomia, bizimodu eta paisaia ulertzeko ezinbesteko tresna. Eta, are garrantzitsuagoa, Eskisabelen lana gabe, euskal mendietan egurraren ustiaketa ez zen izango izan zen bezain eraginkorra.
Heriotza argitu gabe: enpresari handi baten azken orriak
Eskisabelen ibilbidea ez zen soilik lan arrakastatsua izan, baizik eta misterio puntu batez ere hornitua bukatu zuen. 1955eko martxoaren 1ean, Iruñean agertu zen hilda, bezero baten zorra kobratzera joan ondoren. Heriotza ez da inoiz behar bezala argitu.
Baina haren istorioak, ikertzaile eta senideen ahaleginari esker, azken urteotan hartu du berriz arnasa. Ataunen eta Euskal Herrian barrena dabiltzan kable zaharren aztarnek, isilpeko hari batek bezala, lotzen dute ordua eta oraina.
Hitzaldia Ataungo udaletxean: berreraikitako ibilbide baten kontakizuna
Datorren abenduaren 11n, osteguna, 19:00etan, Ataungo Udaletxeko batzar aretoak hitzaldi berezia hartuko du. Xabier Eskisabelek, Bixenteren bilobak, azken urteetan egiten ari den ikerlanaren nondik norakoak azalduko ditu bertan.
Haren esanetan, «aitonaren ibilbideak hutsune handiak zituen, eta urteotan informazioa bildu, testigantzak jaso eta material zaharra berrikusten aritu naiz, puzzle hori osatzen». Lan mardul horri esker, Bixente Eskisabelen eguneroko praktikak, teknikak eta basoetan egindako ekarpenak perspektiba zabalago eta osatuago batetik uler daitezke.
Hitzaldian, Xabier Eskisabelek orain arte egindako ikerketa-lanaren ondorioak aurkeztuko ditu: dokumentu zaharrak, argazkiak, testigantzak eta kable-sistemen garapenari buruzko xehetasun teknikoak, guztiak bere aitonarengan oinarrituta.
Oroimen kolektiboa sendotzeko aukera
Ekitaldia ez da bakarrik familia baten ondarea ezagutarazteko saioa; Ataungo komunitatearentzat ere aukera da herriko lanbide tradizionalen eta aitzindarien historia berreskuratzeko. Bixenteren ekarpenak ulertzeak mendialdeko bizimoduaren bilakaera ere argitzen du.
Udaletik eta antolatzaileengandik gonbita luzatu dute herritar guztiei, bereziki basogintzarekin edo herri-historiarekin interesa dutenei. «Herriko memoria ezagutzea eta partekatzea gure ondarearen parte da», adierazi dute.
