Araba, Bizkai eta Gipuzkoan guztiz errotuta dagoen diagnostikoa bada, hauxe da: osasun mentala da osasun sistemaren atalik ahulenetakoa. Hiriburu bakoitzak bere sare propioa dauka, baliabide desorekatuekin, administrazio ezberdinen menpe dauden zerbitzuekin eta galdera zabal batekin: zergatik jarraitzen du osasun mentalak Osakidetzako OSI egituretatik kanpo, gainerako arreta eremuak integratuta dauden bitartean?
Iñaki Barrutia psikologo kliniko erretiratuaren ustez, arazoaren muina sakonagoa da, eta gaur egungo eredua ez da eraginkorra: «Bi edo hiru hilabeteko itxaron-zerrendak izatea ez da normala. Sistema ez da ongi funtzionatzen ari», azaldu du.
“Gaixotasunaren ikuspegi indibidualak kronifikaziora eramaten du”
Barrutiak dio gaur egungo eredua oinarritzen dela sintoma–diagnostiko–botika triangeluan, eta horrek arazoak luzatu besterik ez dituela egiten. «Ereduak ez ditu kontuan hartzen faktore sozialak, familiartekoak edo biografikoak; eta hori funtsezkoa da. Arazoa ez da soilik psikikoa, soziala ere bada», dio argi eta garbi.
Haren ustez, antsietatea edo depresioa duten pertsonei botikak soilik ematea bidea erraztu baino gehiago zaildu egiten du: «Antsiolitikoak emanez gero, pertsona botikaren menpe geratzen da. Askoz eraginkorragoa litzateke lantegi komunitarioak eskaintzea, jendeak bere arazoa nondik datorren ulertu eta kudeatzen ikas dezan».
Farmakoekiko dependentzia eta osasun mentalaren merkantilizazioa
Debatea sakonduz, Gotzon Villaño Araba sarean urte luzez lan egin duen gizarte langileak ere eredua kolokan jarri du: «Sistema hau farmazia konpainiek elikatzeko balio du; ez du begiratzen ea arazoaren jatorria sistema sozialak berak sortzen duen».
Haren iritziz, gaur egungo joera arriskutsua da: «Normalak diren egoerei —tristura, neke emozionala, motibazioa galtzea…— gaixotasun etiketa jartzen zaie, eta automatikoki tratamendu medikua eskaintzen zaie». Horren atzean, dio, interes ekonomikoak daude eta “osasunaren pribatizazioa”.
Eredu komunitarioa lehen lerrora: lantegiak, talde esku-hartzeak eta ikuspegi soziala
Sistemaren izaera —teknologia handietara eta bigarren mailako arretara bideratua— kolokan jarri dute bi adituek. Villañok argi du: «Osasun mentalak komunitatean du bere indarrik handiena. Eguneroko zentroak, talde-terapiak eta hurbileko sareak indartu behar dira».
Haren ustez, lurralde arteko desoreka handia dago, eta koordinazio bateratua beharrezkoa da. Gaur egun baliabide sozio-komunitario ia guztiak hirugarren sektorearen menpe daude: «Ez dago baliabide publiko sendorik epe luzeko arazo psikiatrikoak dituzten pertsonentzat. GKEak eta multinazionalak ari dira hutsune hori betetzen», ohartarazi du.
Estigma, udalerriz aldatzeko beharra eta isileko sufrimendua
Osasun mentalari lotutako estigma ere arazo larria dela adierazi du Villañok: «Herrietan, askok ez dute beren udalerriko zentrora joan nahi, ezagutzen dituztenek ikusiko dituztelako. Arabako kasu askotan Gasteizera jotzen dute anonimoago sentitzeko».
OSItan integratzeko eztabaida: sindikatuen jarrerak eta beldurrak
EHko sindikatu gehienek aurka egin diote oraingoz osasun mentala OSI egituretara eramateari, baina Villañok argi du galdera: «Zergatik da osasun mentala OSI barruan ez dagoen arlo bakarra?».
Haren proposamena: kudeaketa bateratua eta “lau zutabe” dituen zuzendaritza bat —ospitalarioa, osasun mentala, lehen mailakoa eta osasun publikoa—, bakoitzak bere aurrekontu propioarekin.
Eredua birplanteatzen: Europa iparraldeko ispiluak
Nazioartean begiratuz gero, bestelako bideak ere badaude. Norvegiako Asgard ospitale psikiatrikoa “botika gabeko eremutzat” aitortu dute, pazienteen entzute aktiboan eta beste terapia ez-farmakologikoetan oinarrituta. Italian, berriz, ospitale psikiatrikoak itxi egin ziren osoko eredu komunitarioa garatzeko.
Komunitatean oinarritutako osasun mentalaren alde: ikuspegi politikoa eta soziala
Barrutiak nabarmendu du osasun mentalak ez duela soilik dimentsio pertsonala: «Osasuna produktu soziala da; desberdintasunek, pobrezia egoerek edo lan-zailtasunek eragin zuzena dute sufrimendu psikikoan».
Horregatik, bere ustez funtsezkoa da diziplina anitzeko talde profesionala: «Medikuak, psikologoak, gizarte langileak eta erizainak maila berean aritu behar dira; ez hierarkikoki».
Ondorio nagusia: erreforma sakona eta ikuspegi komunitarioa lehenetsi behar dira
Eztabaida zabalik dago eta Osakidetzak “hausnarketa sakonean” jarraitzen du. Baina aditu hauek nahiko garbi dute nondik abiatu:
- Eskaintzaren desorekak konpondu behar dira lurralde osoan.
- Farmakologiaren pisua arindu eta ikuspegi integrala zabaldu.
- Komunitatearen rola indartu: lantegiak, talde-laguntzak, eguneroko zentroak.
- Arreta ez-kutsatzailea eta estigmaren aurkakoa sustatu.
- Sare publiko sendoa behar da, pribatizazioaren ordez.
Barrutiaren hitzek laburbiltzen dute ikuspegia: «Arazoak psikosozialak eta multidimentsionalak dira. Baldintzak dira gure osasunaren oinarri; beraz, komunitatera eta determinante sozialetara begiratu ezean, ez dugu benetako aldaketarik lortuko».
